مناصب عمید و عامل در دورۀ سلجوقی

هدف: بررسی تاثیر روند دگرگونی‌های نظام مالی و مالیاتی دورۀ سلجوقیان در دگرگونی‌های ساختاری و عملکردی منصب مالیاتی این دوره، موضوع بحث مقاله حاضر است. روش/رویکرد پژوهش: روش توصیفی- تحلیلی با تکیه بر اسناد و مدارک تاریخی و منابع کتابخانه‌ای. یافته‌ها و نتایج: دگرگونی‌های شیوه‌های کشورداری و روابط درونی مناسبات قدرت در دورۀ سلجوقیان (431-590ق.) و استقرار حکومت یکپارچه و گسترده، شرایطی را به وجود آورد که مدیریت شهری تجربیات متفاوتی را از سرگذراند. در این میان، الگوی تعیین کننده روابط دو جانبه، بین نخبگان شهری و حکومت مرکزی، به عنوان زمینه تعیین‌کنندۀ مناسبات شهری و حکومت، مورد توجه قرار نگرفت. منصب «عامل» به عنوان نمایندۀ حکومت مرکزی و مسئول جمع‌آوری عایدات جامعۀ شهری، که باید با بدنۀ جامعۀ شهری روابطی نزدیک برقرار می‌کرد، نقشی دو سویه داشت. موضوع روابط عامل با دیگر صاحب منصبان حکومتی و نیز نمایندگان نهادها و جوامع شهری، که بیشترین چالش‌های مدیریتی شهرهای آن دوره به این حوزه مربوط است، مورد کاوش قرار نگرفته است. تغییرات مزبور در این منصب تحت تاثیر دگرگونی‌های بخش مربوط در حکومت بود یا از دگرگونی‌های اقتصادی- اجتماعی جامعۀ شهری متاثر بود؟ فرض مقاله بر این است که این دگرگونی‎ها جنبه دو سویه داشته است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد تغییرات درونی حکومت منجر به افزایش نقش و عملکرد «عامل» در شهرهایی شد که تحت ادارۀ مستقیم حکومت قرار داشتند.